طلوع از بلندای شیز
اگر من شهر شیز یا همان تخت سلیمان فعلی را مهد آذربایجان بنامم که نام وزین آذربایجان از آن گرفته شده است به بیراهه نرفته ام و دلایل من هم می تواند شواهد تاریخی و ادبی کهن این سرزمین باشد.
در مورد واژه‌ی آذربایجان دو دیدگاه وجود دارد که دیدگاه نخست آنکه آذربایجان معرب شده آتروپاتگان (آتر + پاتگان ) میباشد که آتر همان آذر یا آتش هست و پاتگان همان جایگاه و مکان میباشد و آتروپاتگان به معنای جایگاه آتش یا آتشکده بوده است که آتشکده معروف جنگاوران و پادشاهان یا آتورگشسب در زمان ساسانیان در منطقه فعلی اذربایجان و در نزدیکی شهر تکاب (شهر شیز یا گنجک و یا تخت سلیمان فعلی) قرار داشته است.
این آتشکده بواسطهٔ پیوستن دو آتش به یکدیگر مبدّل به آتشکدهٔ بزرگ «شاهی» گشت. پادشاهان ساسانی چنان ارزشی برای این آتشکده قائل بودند که هر یک از شاهان پس از به تخت نشستن، پای پیاده به زیارت آن می‌شتافتند، و پس از پیروزی در جنگ، سهمی از غنائم جنگی را به گنجینهٔ آن تقدیم می‌کردند و همین گنجینهٔ بزرگ است که به هنگام شکست خسرو پرویز، از سپاه هراکلیوس امپراتور روم شرقی، به یغما رفت.
این آتشکده در سال ۶۲۴ میلادی توسط هراکلیوس به آتش کشیده و ویران گردید، اما بعدها تعمیر و یا از نو ساخته شد. آتشکده آذرگشسپ در زمان ابودلف، ۹۲۵ میلادی هنوز بر پا بوده است. و این آتشکده همان آتشکده معروف واقع در مجموعه باستانی تخت سلیمان شهرستان تکاب است.
دیدگاه دوم
از واژه‌ی آتروپات (آتروپاتگان) سرچشمه گرفته است که نام ساتراپ (حکمران) ساتراپی ماد یا هخامنشیان در زمان حمله‌ی اسکندر به ایران بود. به گفته زبان‌شناسان که نام وی ریشه در پارسی باستان داشته و به معنی «آذربُد» یا «نگهبان آتش» یا «نگهبانی شده توسط آتش» است.
در طول تاریخ به تدریج آتروپاتگان را آذرباد و آذربادگان و آذرباذگان و آذربایگان و آذربیجان و اَذْرَبیجان بر وزن عندلیبان (معجم البلدان) نیز نامند. درگذشته این نام به سرزمینی گفته می‌شده است که از شمال به اران، و از جنوب غربی به آشور و از مغرب به ارمنستان و کردستان ترکیه، محدود می‌شده است. و پایتخت آن شهر گنجک بوده است که اکنون آنرا تخت سلیمان می نامند و عرب آن را کزناو یونانیان گازا می‌نامیده‌اند.
این نام همچنین در فروردین‌یشت اوستا ذکر شده است:
âterepâtahe ashaonô fravashîm ýazamaide
(ترجمه‌ی تحت‌اللفظی: فروهر أته‌ره‌پات مقدس را ستایش می‌کنیم.)
آتورپات یا آتروپات نام سرداری بود که اسکندر مقدونی را در ماد خُرد شکست داد و مرکز خود را شهر گنجک قرار داده بود(تخت سلیمان فعلی) که مردم به افتخار او سرزمین خویش را این گونه نامیدند.نام «آتروپات» که پس از فتح ایران توسط اعراب از پارسی میانه به «آذرباد» تبدیل شد، رابطه‌ی تنگاتنگی با زرتشتی‌گری دارد؛ به‌طوری که یک موبد مشهور زرتشتی به نام آذرباد مهراسپندان به عنوان مشاور در دربار شاپور دوم حضور داشت. همین‌طور آذربایجان به دلیل تعداد آتشکده‌هایش در بسیاری از منابع تاریخی به عنوان زادگاه زرتشت مورد توجه قرار گرفته است. که شواهد تاریخی محل شهر شیز یا گنجک و یا تخت سلیمان فعلی را محل تولد زرتشت نامیده اند
آذرآبادگان در ادبیات
حکیم فردوسی:
به یک ماه در آذرآبادگان ببودند شاهان و آزادگان
همه ویژه گردان آزادگان بیامد سوی آذرآبادگان
نظامی گنجه ای:
از آنجا به تدبیر آزادگان بیامد سوی آذرآبادگان
فخرالدین اسعد گرگانی:
گزیده هرچه در ایران بزرگان زآذربایگان و ری و گرگان
به عقیده مورخین دیدگاه نخست بیشتر به واقعیت نزدیک میباشد.